10 oktober 2019 – We hebben afgesproken om bij de tempel te verzamelen. Martina en ik gaan op weg vanuit de Ryokan. Xavi heeft de sleutels van de zenkonyado bij de monnik van dienst opgehaald en kan die pas om zeven uur weer inleveren. We hebben vanochtend dus geen haast, vandaag wordt het einde bereikt. In tempel 86 krijgen we de tip om nog even te gaan kijken bij de zen-tuin. Die ligt vlak achter het gebouw met de mooie houten vloer waar ik gisteren een foto van heb gemaakt.
7Eleven en Marunaka
We drinken koffie bij de 7Eleven konbini en halen wat voorraad bij de Marunaka aan de route. Beide wandelmaatjes hebben zo hun vreemde gewoontes. Eén daarvan betreft een voorliefde voor Pocky sticks, in pure chocolade gedoopte stokjes. Al snel merk ik dat ze op elkaar ingespeeld zijn als een kibbelend oud stel. Prachtig om te zien: 22 en 35 jaar oud en ze lijken soms wel bejaarden.
De jongste heeft een goed gevoel voor richting
Martina blijkt een sterk ontwikkeld gevoel voor richting te hebben. Dat is prettig, want Xavi en ik hebben allebei de neiging steeds verkeerde afslag te nemen onderweg. En dat terwijl de route eigenlijk best simpel is.
Praten, praten en praten tot we het einde bereiken
We hebben veel te bepraten, dat is ook de reden dat we zo af en toe route-aanwijzingen missen. Gelukkig leidt dat niet tot een echt verkeerde route. Uit de gesprekken blijkt ook weer hoe sterk de henro verbindt. Xavi en ik hebben elkaar sinds tempel 16 niet meer gezien en toch delen we van alles. Martina ken ik alleen van Facebook en toch hebben we het gevoel elkaar al heel lang te kennen. Dat maakt het makkelijk om in een mix van Italiaans, Catalaans, Spaans en Engels bij te praten.
Een spannend avontuur
Xavi vraagt me of ik me de Japanse henro nog herinner van Kamino-yo onsen. Ik geef aan dat ik hem op dag 8 nog tegen was gekomen. Hij ging daar sneller dan ik, dus ik verwachtte dat hij al wel klaar zou zijn met zijn henro. Daarop laat Xavi me een foto zien met de vraag of ik daarop die henro herken. Met wat inzoomen lijkt dat wel het geval te zijn. Dan vertelt hij verder. Toen hij in tempel 28 was, hing daar een postertje met daarop deze foto. Hij dacht toen natuurlijk ook de henro te herkennen. Maar ja, wat stond er eigenlijk dat dat postertje? Xavi kon dat niet lezen en had aan een Japanse henro gevraagd wat er met die man op de poster was. Die vertaalde de tekst: er stond dat zijn familie naar hem op zoek was. Aan iedereen die hem had gezien werd gevraagd een specifiek telefoonnummer te bellen.
Een onbestemd gevoel
Omdat Xavi aangaf de henro eerder gezien te hebben, had de Japanner gebeld. En binnen tien minuten kwam er een man aanrijden bij de tempel. Zoals Xavi die man omschreef, moest dat de Japanner zijn die ik in tempel 28 had gezien en die mij zo’n slecht gevoel had gegeven. Xavi omschreef onder meer de tatoeages van de man en toen we er samen over nadachten, was de conclusie al snel getrokken dat het wellicht een Yakuza-lid (de Japanse maffia) was.
Daarmee zou de henro die wij waren tegengekomen ook een Yakuza-lid kunnen zijn, op de vlucht voor zijn ‘familie’. Xavi gaf aan dat hij ook de kriebels kreeg van de getatoeëerde Japanner en dat hij blij was dat hij alleen maar aan had kunnen geven de henro gezien te hebben rond tempel 11. Dat was blijkbaar genoeg voor de man, die hem 10.000 Yen gaf als o-setai en weer vertrok. Op grond van zijn verhaal en mijn gevoel in tempel 28 waren we het erover eens dat er iets vreemds aan de hand was geweest. Wij vonden dat we zo wel de meest voor de hand liggende verklaring hadden gevonden. En anders was het gewoon een lekker spannend verhaal!
Genieten onderweg
Op een gegeven moment wandelen we langs een klein gebouwtje met deuren aan beide zijden. Erin blijkt een klein tempeltje verstopt te zijn. Dit soort kleine verrassingen blijft boeien. Daardoor gaat de tijd ook best snel, voor we er erg in hebben komen we aan bij tempel 87.
Tempel 87, Nagao-ji
Iets voor half tien wandelen we tempel 87, Nagao-ji, binnen. We hebben vandaag een heldere lucht, het is een mooie dag en het licht in de tempel is prachtig. In het gebouw van de gate staan twee enorme sandalen van touw uitgestald. De tempel zelf is ruim van opzet met een grote zandvlakte in het midden. We gaan ieder ons ding doen. Ik neem de tijd voor mijn ritueel. Het voelt goed om daar wat extra aandacht aan te besteden. Vandaag besteed ik speciale aandacht aan iedereen die me geholpen heeft tijdens de tocht, van de eigenaren van de Minshuku tot de mensen die de wandelpaden onderhouden en die je eigenlijk nauwelijks ziet. Er zijn zoveel mensen uit Shikoku mee bezig. En laat ik de community op Facebook niet vergeten: ook van hen heb ik veel tips, trucs en suggesties gekregen. Mede door al die mensen voel ik me gedragen in de tocht. Ik hoop dat ik dat ook voor anderen kan doen/ betekenen.
Afscheid van de voorlaatste tempel
Als ik klaar ben, blijf ik even hangen om nog wat foto’s te maken. Dit is de een na laatste tempel, ik wil ervan genieten, kan nog niet loslaten. En ik wil zeker niet dat de tocht al over is. Wat is dat een vreemde mix aan gevoelens; bijna klaar en toch niet, helemaal niet. Thuis had ik al besloten om in ieder geval de cirkel te sluiten, door terug naar tempel 1 te wandelen. En Koyasan, het spiritueel centrum van de Shingon-boeddhisten staat zeker ook op mijn lijstje. Ik ben dus nog helemaal niet klaar! En toch komt tempel 88 er straks aan: de laatste in de rij.
Van 87 naar 88
Als iedereen klaar is in de tempel, gaan we weer op weg. We wandelen tussen de akkers en velden door. De henro-michi volgt ruwweg route <3>. Als je die weg blijft volgen, kom je ook bij tempel 88. Maar we hebben andere plannen voor vandaag. Er moet toch nog een bergtop bedwongen worden. Iedere stenen route-wijzer heeft de 88 erop staan: zo confronterend en bevredigend tegelijkertijd.
De Maeryama Ohenro Koryu Salon
De weg begint wat te stijgen als we bij het henro-museum aankomen. De Maeryama Ohenro Koryu Salon is een plek waar je als pelgrim echt even naartoe moet. Hier kan je een ‘officieel’ certificaat ontvangen van de tocht en -niet te vergeten- een CD met daarop foto’s van alle tempels. Het museum heeft veel historisch materiaal van en over de henro. Oude nokyocho, de kleding van pelgrims, routes die al lang verdwenen zijn. En er werken erg vriendelijke mensen. We worden met alle egards ontvangen, krijgen thee aangeboden en we worden alvast gefeliciteerd met het succesvol volbrengen van onze tocht. Ik weet nu dat het gevoel een henro te zijn nooit meer bij me weg zal gaan. We maken wat foto’s in het museum en besluiten, met certificaat en henro-ambassadeur-pin, weer op weg te gaan.
De moeilijke route naar 88
We besluiten de moeilijke route naar de laatste tempel te nemen. Onderweg wacht ons de laatste henro-korogashi, een plek waar henro’s achterovervallen. We vertrekken richting Tawa Jinja en genieten met volle teugen van de prachtige tocht. De klim is bij tijd en wijle echt lastig, maar we zijn allemaal zoveel gewend dat de tocht goed verloopt. Hoewel… Xavi is bij de henro salon één van de kongozue van Martina vergeten mee te nemen. Op de bergetappes wil zij graag met twee stokken lopen en dat kan nu niet. Ze moppert erop los, tot we een bamboestok vinden die prima als tweede stok kan dienen.
Recht omhoog?
Na een routewijzer die recht omhoog wijst, komen we bij de lastigste klim. Hier gaat het echt even om het bestijgen van rotsen. Gelukkig zijn er metalen grepen in de rots gedreven, waardoor ik makkelijk naar boven kom. Daar film ik de klimtocht van Martina, die er best heftig uitziet van bovenaf. We genieten van het uitzicht en maken even foto’s van elkaar. Dan is het weer tijd voor de afdaling.
Het einde bereikt: tempel 88, Okubo-ji
Als we de berg afdalen, komen we opeens aan bij tempel 88, Okubo-ji. En dat geeft een vreemd en gemengd gevoel. Ik ben blij dat ik het einde heb bereikt: de henro afgerond zoals ik dat graag wilde. Ik ben helemaal te voet van tempel 1 naar tempel 88 gegaan. En dat is een prestatie die ik helemaal zelf heb geleverd, voetstap na voetstap, door hitte, weer en wind. Tegelijkertijd is het bereiken van tempel 88 ook het markeren van een einde. Geen nieuwe tempels meer, geen spannende uitdagingen. Ik ben er. Wat heb ik genoten van de tocht, de mensen op Shikoku met hun o-setai en de vele tempels, shrines en leuke, lieve, gekke wegen en huizen onderweg.
Shikoku-byou
Shikoku is onder mijn huid gekropen. De mensen op dit eiland zijn me dierbaar en hebben mijn hart gestolen. De henro gaat mij nooit meer verlaten en heeft me een zelfinzicht gegeven dat ik eerder nog niet had. Mijn coach, Frans Corten, had het over een ceremoniële tocht om een punt van overgang te markeren. Hij had gelijk, dit is meer. De henro heeft me zelfbevestiging gegeven, ik heb andere kanten van mezelf ontdekt en weet wat ik kan als ik op mezelf kan vertrouwen. En dat is veel, heel veel! In mijn gedachten zie ik de kleine schoolkinderen met hun enorme rugzakken voor me uit rennen, sta ik stil bij het yakuza-verhaal en hoor ik de ruiten rinkelen van de tyfoon. Wat heb ik veel meegemaakt en nu het einde bereikt!
Vrienden voor het leven?
Blij dat ik mijn ‘einddoel’ heb gehaald, sluit ik Martina en Xavi in mijn armen. Samen pinken we een traantje weg. Dit is echt een emotioneel moment: we zijn er! Door vandaag samen op te wandelen heeft deze laatste tocht een gouden randje gekregen. Zij hebben voorgoed een apart plekje in mijn hart gekregen.
Het einde bereikt, oh nee: straks weer verder
Tja, Japan… en toen waren alle 88 tempels bezocht. Dat voelt vreemd.. Voor vandaag zit het erop! We gaan naar Yasokubo, de minshuku naast de tempel en worden verwend met speciale rijst. Omdat het feest is, drinken we er een (alcoholvrij) biertje bij. Morgen en overmorgen ga ik nog teruglopen naar tempel 1 om de symbolische cirkel te sluiten. Martina gaat langs de kust terug naar tempel 1 en Xavi gaat van hieruit met de bus op weg naar Kyoto: ons driemanschap valt morgen uit elkaar.